Yeni bir sayımıza daha eriştik, çok şükür. Nisan- Haziran 2018 sayımızda Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü ve Kerim Vakfı’nın 9-11 Mart 2018 tarihlerinde birlikte organize ettiği, I. Uluslararası Tasavvuf Araştırmaları Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu’nda sunulan bildirilerden, bildiri sahipleri tarafından hazırlanan özetleri yayınlamaya devam ediyoruz. Buna ek olarak dergimizin vazgeçilemez konusu olan ve yıllardır büyük bir keyifle ilgilendiğimiz “Allah aşkını ve tasavvufu hayatımızda ne kadar yaşayabiliyoruz?” sorusunu da elbette ve dâima dergimizin başköşesinde ağırlıyoruz.
Ramazân-ı Şerîf’in bereketinin evlerimize misâfir olarak dolduğu, sofralarımıza nimet olduğu bu günlerde, gönüllerimize bereket, bedenlerimize her nefes nimet olması ve nice bayramlara erişmek duâsı ile hatâları, eksiklikleri bizlere, güzellikleri her şeyin sahibine ait olan mütevâzi sayımızı sizlere sunuyoruz. Hoş geldiniz, safâlar getirdiniz.
Esâsen insanın kıymeti, bu dünyâda gördüğü, bulunduğu ve meşgul olduğu şeylerle ölçülür ve o kimse bunlar ile haşrolur. Binâenaleyh ne ile uğraşıyorsan, gerek fikrin gerek meşgalen her ne ise, neticede karşına çıkacak da odur. Sonunda hüsrâna mı uğrayacaksın, cânâna mı kavuşacaksın bunlar ilim ve amel cihetiyle tutumuna bağlıdır. Çünkü azap ve ateşin şiddeti, Allah’tan gafletin nisbeti kadardır. Dünyâ demek, seni Allah’tan gāfil kılan her ne ise o demektir. Bu yüzden de, dünyâya meyil ve muhabbet, her hatânın başı olduğu gibi ondan kaçınmak da bütün ibâdetlerden üstündür.
(Ken’an Rifâî, Sohbetler, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 2000,s.404)
****
Mehmed Bahâeddin Nakşibend Hazretleri’nin huzûruna çorba getirirler. O esnâda kendileri murâkabeye varırlar. Murâkabeden sonra “Ben bu çorbayı içmem, çünkü bunu pişiren kimse, pişirdiği esnâda Allah’tan gāfil bulunuyordu” buyururlar.
Dervişe lâzım olan, dâimâ teveccüh ve murakabedir, uyanıklıktır. Onun için dervişlerin yolu kolaydır. Onlara Allah kapısı olmak üzere mürşit ihsan edilmiştir ki bu sûretle derviş mürşide ve dolayısıyle Hazret-i Pîr’e, Resûlullah Efendimiz’e ve Cenâb-ı Hakk’a teveccüh etmiş olur. Murâkabeden maksat, gaflette olmamaktır. Maksada varmak, ancak bu sûretle mümkündür.
(Ken’an Rifâî, Sohbetler, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 2000,s.543)
****
Zâtın biri, Allah’ım, demiş. Senin olduğun yerde ateş ve cehennem yoktur. Senin olmadığın yeri göster ki cehennemin orada olduğunu bileyim. Elcevap: Gafletin!
(Ken’an Rifâî, Sohbetler, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 2000,s.126)
****
Nazar demek, bütün mevcûdata ibret gözüyle bakmak, her şeyde Hakk’ı görmek, her bir mevcudu Allâh’ın bir kelimesi bilip onda bir mânâ okumaya çalışmak ve bu sûretle de Allâh’ın azametini ibret gözüyle seyreylemektir. Bu nazardan başkası ise gaflettir. En büyük azap da Allah’tan gaflettir.
(Ken’an Rifâî, Sohbetler, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 2000,s.423)
****
Gaflet, Allâh’a sadâkatsizlik demektir. Çok, çok ibâdet et, tâatta bulun. Fakat bir zaman gaflete düştün mü hepsi mahvolur gider. Küçük de olsa sadâkatsizlik her şeyi mahveder.
(Ken’an Rifâî, Sohbetler, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 2000,s.624)
Bu Ramazan kendime bir hedef koydum: Kur’an’ı hatmetmek. Arapça okumam biraz yavaş olduğu için hedefimi üç aylarda başlattım. Şimdiden yarısından fazlası tamamlandı. Her gün biraz iftardan önce, biraz da iftardan sonra bir cüze yakın okumaya çalışıyorum. Mümkün mertebe sesli okumaya gayret ediyorum. Kur’an’ın sesini duymak çok farklı bir tecrübe yaşatıyor.
Kur’an’ı okumaya ilk çalışmam bundan yaklaşık 35 yıl önce oldu. Yazları mahalledeki tüm çocuklar gibi camide verilen kursa gidiyordum. O dönemde belki yirmi sayfa kadar okumuş olabilirim. Fakat sonra tekrar etmediğimden öğrendiklerimi unuttum. Otuzlu yaşlarıma geldiğimde tekrar öğrenmeye gayret ettim. Ancak geçen sene düzenli olarak çalışmaya başlayınca az hata yaparak okumaya başlayabildim çok şükür.
Birçokları, Kur’an’ın Türkçe meâlini okumanın, mânâsını idrâk etmeye çalışmanın önemini savunur. Bunun tabii ki bir ehemmiyeti var. Fakat son bir iki aylık okuma tecrübeme dayanarak söyleyebilirim ki âyetleri indikleri şekliyle, sevgili Peygamberimiz’in dudaklarından döküldükleri hâliyle okumanın, dinlemenin yeri bambaşka. Teşbihte hata olmaz: Kur’an tilâveti âdetâ ilâhî bir senfoniyi canlı olarak dinlemek ya da bir şelâlenin çağlamasını su damlacıkları yüzüne vururken hissetmeye benziyor. Senfoniyi de şelâleyi de kelimelerle anlatmaya çalışmak mümkün, fakat gerçek tecrübe ile karşılaştırılmamalı.
Fakir gibi eğitimsiz bir sesten, tecvîd kurallarını bilmeden, mûsikî makâmı olmadan dahi Kur’an tilâveti tek kelimeyle muazzam bir tecrübe. Her sûrenin kendine has bir ritmi, bir düzeni, bir âhengi var. Öyle ki sanki ses sadece onun rezonans ve ritmi için yaratılmış, kelime mânâları sonradan üzerlerine giydirilmiş. Bu sesten etkilenmek için hiçbir lîsan bilmenin gerekmediğini düşünüyorum. Kalbin tâ derinliklerinde bir teli titretiyor her okunuşunda.
Kimi âyetler defalarca aynı haliyle tekrarlanıyor: ‘Allah ile beraber başka bir ilâh mı var?’, ‘Şimdi Rabbinizin hangi âyetini yalanlıyorsunuz?’. Kimi sorular farklı sûrelerde aynı şekilde tekrarlanıyor: ‘Hâlâ akıl etmeyecek misiniz?’ Tekrarlanan bazen hitaplar oluyor: ‘Ey inananlar!’, ‘Ey akıl sahipleri!’ Bu tekrarlar insanı bir âhenk girdabına sürüklüyor ve okudukça okumak istiyorsunuz.
Son birkaç yıldır kendi çabamla Arapça öğrenmeye çalışıyorum. Dubai’de yaşamama rağmen, ancak başka dil bilmeyen bir taksiciye nereye gideceğimi anlatabiliyorum. Yani çok büyük bir ilerleme kaydetmiş sayılmam. Fakat en büyük kazanımım Kur’an gramerine çok az da olsa âşinâ olmaya başlayışım. Ezberlediğim kelimeler sâyesinde birçok âyette hangi konudan bahsedildiğini anlayabiliyorum. Bu da okumanın tadını farklı bir şekilde arttırıyor. Arapça çok zengin bir lisan. Kur’an’da kullanılan birçok kelime farklı derinlikte farklı mânâlar arz edebiliyor. Okurken yanımda bulundurduğum Kur’an sözlüğü de bunun biraz olsun tatmama yardımcı oluyor.
Bu yüce kitapla kurduğum ilişki, Kur’an ayı olan mübârek Ramazan’ı bu sene çok farklı kıldı. Bundan sonra Allah’ın izniyle her Ramazan bu ilişkiyi kuvvetlendirmeye gayret edeceğim. Sizlere de nâçizâne bu yönde çaba göstermenizi tavsiye ediyorum. Okuyabiliyorsanız okuyun, okuyamıyorsanız onu güzel okuyan ağızlardan dinleyin. Teravihlerde kendinizi o ses denizinin içine bırakın. Belki bu sene harfleri öğrenebilirsiniz. Seneye belki kelimeleri okuyacak hâle gelirsiniz? Belki de yavaş yavaş okumaya başlarsınız? Bu gayret bile kendi içinde bir mükâfat.
https://i0.wp.com/arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2018/06/kuran-i-kerim-dr-omer-celakil-sifre-e1423446986994.jpg?fit=600%2C388&ssl=1388600Hüseyin Gökhanhttps://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.pngHüseyin Gökhan2018-06-07 12:00:442018-06-07 12:09:28Kur’an Ayı Ramazan
“Beden senin atındır, dünya ise o atın ahırıdır. Atın yemi binicinin yiyeceği olamaz.”
Mevlâna Celâleddin Rûmî
18. yüzyıl Sanâyi Devrimi ile başlayan ekonomik değişimler toplumlarda hem sosyal hem de kültürel önemli dönüşümler yarattı. Ürün ve üretimdeki bollaşma, artan sermâye ve gelişen teknolojiler pek çok alanda hayâta konfor katsa da daha rekabetçi, daha bireyci, daha yalnız ve içinde yaşadığı ortamla anlam bağı kuramayan kitleler ortaya çıkardı. Millî kültürler globalleşme adı altında ortaya konan yeni kültürel yapı karşısında mukavemet sınavına girdiler. Bu konuda sağlam duramayan kültürlerde ahlâkî erozyon yaşanmaya başladı. Gelinen nokta itibâriyle kapitalist yaşam tarzı dünya genelinde insanları olumsuz etkilemekte, ayrıca özelde millî kültür ve buna bağlı değerler sistemine sağlam şekilde bağlı olmayan toplumlarda daha ağır ve kalıcı tahribatlara yol açmaktadır.
Türkiye maalesef kapitalizmin yarattığı kültürel ve ahlâkî anlam kaymalarından önemli ölçüde etkilenmiş ülkelerden biridir. Sâmiha Ayverdi’nin deyimiyle “Müslüman-Türk câmiası, yanmış bir kâşaneden, elinde dört ucu düğümlü bir bohça ile kaçan âfetzedeler gibidir”. Bu bozulma o ölçüdedir ki tarihinde hiçbir zaman sömürge olmamış olmasına rağmen ekonomik ve kültürel açıdan gelinen nokta itibariyle Türkiye için “neo-kolonize” tanımını yapmak dahi mümkündür. Türkiye çalışma hayatı kapitalist sistemin bizâtihî merkezi olması nedeniyle ahlâkî erozyon ve kimlik kaybına en çok şâhit olunan mecrâyı oluşturmakta ve bu anlamda üstünde durmayı gerektirmektedir.
Türkiye’de günümüz iş dünyası “Çalıyor ama bana kazandırıyor da” diyerek hırsızlığı “kazan-kazan” modeliyle meşrû bir zemine oturtan patronlarla, şirketine mal ve hizmet sunan tedârikçisinin ödemesini yalan söyleyerek geciktirmeyi işverene bir vefâ ve başarı hikâyesi olarak anlatan çalışanların vaka-ı âdiyeden sayıldığı bir noktaya gelmiştir. Dürüstlük, güvenilirlik, liyâkat, vakte riâyet gibi pek çok toplumsal ve mânevî değer, iş dünyasında geçerliliğini yitirmiş görünmektedir. Başarının târifi -kapitalizmin sunduğu normlara uygun olarak- maaş, ünvan ve mevkiden gelen yan faydalar üzerinden yapılmaktadır. Aynı şekilde şehirli ve okumuş pek çok ebeveynin çocuklarını karakter yerine kariyer merkezli bir eğitime ve yönlendirmeye mâruz bırakmaları yadsınamaz bir başka gerçekliktir.
Diğer taraftan yaşanan tüm sıkıntılar aslında Türkiye’de çalışma hayatındaki hemen her bireyin temiz ve ahlâklı bir çalışma alanı arayışını gerçersiz kılmamaktadır. Ancak yaşanan ahlâkî deformasyon ya da yüksek ahlâkî meziyetleri yok hükmünde bırakmak bir zorunluluk ve çalışma hayatının mecbûrî kuralları gibi meşrûlaştırılmaktadır.
Türkiye’nin değişimi ithal etmek yerine kültürünün kendi ürünü olarak özgün şekilde ortaya koyması tek ve kalıcı çözüm olarak görünmektedir. Nitekim Aliya İzetbegoviç 1980 yılında bu sistemin kendi içindeki bütün problemlerine set çekecek yegâne kuvvetin kültürün içinden gelecek dinî-ahlâkî terbiye ile mümkün olabileceğini belirtmiştir.
Son kırk yıldır yapılagelen çalışmalar dindarlığın yaşamdan duyulan tatmin ve genel mutluluk seviyesi açısından önemli bir öngörü sağladığını ortaya koymaktadır (Poloma ve Pendleton, 1990). Buna göre varoluşsal açıdan anlam arayışına cevap bulmada ve kişisel korkularla başa çıkmada dinin katkısı yapılan ampirik çalışmalarla da kanıtlanmıştır. İnanılan yaratıcı ile kurulan râbıta arttıkça mutluluk seviyesinin de arttığı açık bir gerçektir.
Örgütsel davranış ile dindarlık arasındaki ilişkiyi araştırmak üzere yapılan çalışmalar ortaya koymuştur ki dinî yakınlık ile iş hayâtındaki davranışlar arasında bağ vardır. İnsanların işyerindeki tavırları ile dindarlık seviyeleri arasında güçlü pozitif bağlar (Gyekye ve Haybatollahi, 2012) bulunmuştur. Dindarlık ile karar verme etiği arasında bağ (Fernando ve Jackson, 2006) olduğu görülmüştür. Aynı şekilde mâneviyat arttıkça iş tatmini ve çalışılan şirkete olan bağın arttığını gösteren pek çok çalışma (Sikorsa-Simmons, 2005) vardır. Kriger ve Hanson 1999 yılında yaptıkları çalışmada ise dinlerin ortaya koyduğu temel değerlerin modern organizasyonların yönetimine entegre edilmesinin gereği üzerinde durmuşlardır.
Yalnız bu tip mâneviyat eksenli modellerde, işin diğer tarafında bireylerin inanç eksenlerini diğr bireylerin inanç özgürlüğü üzerinde bir baskı ile empoze etmeye çalışmaları riski de vardır. Buradaki tehlike, bir inancın diğerine daha üstün olduğu düşüncesiyle işyerinde nobranlığın hâkim olması ve buna bağlı olarak işletmede baskı ve kayırmacılığın ön plana çıkması ihtimâlidir. Birtakım iş değerlerinin ve kuralların çalışanlar tarafından paylaşılmadığı işletmelerde, çalışanların ortak bir kültüre zorlanması işten uzaklaşmalara ve tepki davranışlarının ortaya çıkmasına neden olabilmektedir (Gök, 2008).
Bu tip engelleri bertarâf etmenin yegâne yolu bin yıllık Anadolu irfânının ortaya koyduğu davranış modellerini iş hayatına yeniden kazandırmaya yönelik samimi gayretten geçmektedir. Anadolu binlerce yıllık insan ve inanç çeşitliliğini kültür potasında eritmiş ve İslâm ile kültürünü kemâle ulaştırmıştır. Anadolu irfânı kimseyi dışlamayan, yargılamayan, katıksız bir hoşgörü ve tam bir tevhid anlayışını içinde barındırmaktadır. “Her kim bu kapıya gelirse, ekmeğini veriniz ve inancını sormayınız. Zira Ulu Allah’ın katında ruh taşımaya lâyık olan herkes Ebu’l Hasan’ın sofrasında ekmek yemeğe layıktır.” diyen Anadolu’nun fütüvvet geleneğinin kurucularından Ebu’l Hasan Harakanî bu katıksız tevhid anlayışının müstesnâ bir örneğini sunar. Bu anlayış inanan-inanmayan herkese saygı ve hürmetle muâmele konusunda işverenlere ilham kaynağı olmalıdır. Sekiz yüz yılı aşkın süredir tüm insanlığı etkilemeye devam eden Mevlânâ’nın kâinatı kuşatan sevgi anlayışı, farklılıkları değil, benzerlikleri ön plana çıkaran birleştirici görüş açısı (Yeniterzi, 2007) ve hikâyelerle anlattığı değişim, gelişim, bilgi, akıl gibi günümüz iş dünyasında adına yetkinlik denen davranış şablonlarına sade, köklerini bu kültürden alan, insanların, ithallerine kıyasla içselleştirme sorunu yaşamayacakları alternatif bir model sunar. Kur’an ve sünnetin yanı sıra fütüvvet ile şekillenen Ahîlik geleneği de Hz. Mevlânâ, Yunus Emre ve daha pek çok mutasavvıfın eserleri de günümüz dünyasının davranış kalıplarına iyileştirici reçeteleri ziyâdesiyle sunmaktadırlar.
İslâm tasavvufu bize bizzat Hz. Peygamber’in ve O’nun velâyetiyle sırlanmış irfan ehlinin yaşamlarından iş hayatında adâlet, doğruluk, güven ve samimiyet gibi pek çok konudaki davranış kodlarının örneklerini sunmaktadır. Yalan söylememek, malı aşırı övmemek, kendilerine itimat edene ihânet etmemek, söz verince sözden dönmemek, borcu geciktirmemek gibi pek çok ilke gerçek ve samimi İslâmî iş ahlâkının temelini teşkil etmektedir. Seyyid Hüseyin Nasr, Mâide Suresi’nde buyurulan “Ey iman sahipleri! Akitlerinize (ukûd) sadık olunuz.” (Maide,1) âyetini insanın kendisiyle, dünyayla ve Allah’la olan ilişkilerinin tamamını kapsayan bir “dürüstlük bildirisi” olarak belirmektedir (Nasr, 1989). Salt söz verince sözden dönmemek diye târif edilen akit ilkesi bile Türk çalışma hayâtında bugün içselleştirilse, işveren, çalışan, tedârikçi ve müşteri gibi iş hayâtının bütün oyuncularının beklenti ve ihtiyaçlarını dikkate alan bir yapı sağlanmış olacaktır.
Geleneğimizdeki AhÎlik sistemi iş hayâtının ahlâkî temellere dayalı kurumsal ilkelere nasıl dönüşebileceğinin bilgisini sunmaktadır. Çalışanın salt ne ürettiği değil, nasıl davrandığının dikkate alındığı, kaliteli ürün standartlarının konduğu, çalışma ilkelerinin net ve tâvizsiz şekilde uygulanan yazılı kurallara bağlı olduğu, işveren-çalışan dengesini gözeten ve liyâkata dayalı bir ilerleme sisteminin uygulandığı Ahîlik teşkilâtı bugünün Türk iş dünyasının çâresizlik içinde aradığı uygulamalardan pekçoğunun reçetesini bizlere sunmaktadır.
Sonuç olarak Türk iş dünyası aradığı çözümü kendi geleneğinde aramalıdır. Mâneviyatı seküler bir kavram gibi ortaya koyan, sorunu yaratan sistemin yine kendi ürünü olarak ortaya çıkan ve yine Batı merkezli temelli yaklaşımın aksine Anadolu irfânının ortaya koyduğu değerler Türk iş dünyasının cankurtaranı olmaya muktedirdir.
Kaynaklar
Aliya İzzetbegoviç, “Doğu Batı Arasında İslam”, 1980, (İstanbul: Yarın Yayınlar, 2011)
Emine Yeniterzi, “Mevlâna’nin Kişisel Değişim ve Gelişime Dair Düşünceleri” , Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Mevlâna Araştırmaları Dergisi, 2007, S. 2, 13–28.
Fernando, “Self-actualising workplace spirituality: An empirical study.” In K. Weaver (Eds.), 65th Annual Academy of Management Conference, XXXX, 1-35.
Margaret M. Poloma, Brian F. Pendleton, “Religious Domains and General Well-Being”, Social Indicators Research, 1990.
Mario Fernando, B. Jackson, “The Influence of Religion-based Workplace Spirituality on Business Leaders’ Decision-making: An Inter-faith Study”, Journal of Management & Organization, 2006, Vol. 12, 23-29.
Mark P. Kriger, Bruce J. Hanson, “A Value-Based Paradigm for Creating Truly Healthy Organizations”, Journal of Organizational Change Management, 1999, Vol.12 (4), 302.
Samiha Ayverdi, Ne İdik Ne Olduk, (İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1985)
Seth Gyekye & M Haybatollahi, “Workers’ Religious Affiliations and Organizational Behaviour, An Exploratory Study”, International Journal of Organisational Behaviour, 2012, Vol. 17, 1-18.
Seyyid Hüseyin Nasr, “Islami Çalışma Ahlakı”, İş Ahlakı Dergisi, 2009, Cilt:2 S. 3, 143-151 (Bu makalenin orijinali Prof. Dr. Seyyid Hüseyin Nasr’ın Modern Dünyada Geleneksel İslam (İstanbul, 1989, İnsan Yayınları, s. 39-51, çev. Savaş Şafak Barkçın ve Hüsamettin Arslan) adlı kitabında yayımlanmıştır.).
Sibel Gök, “İş Etiği ile İş Ahlakı Arasındaki İlişki ve Çalışma Yaşamında İş Etiğini Etkileyen Faktörler”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 2008, C.5, S.1.
Emine Ebru Arslan’ın 1. Uluslararası Tasavvuf Araştırmaları Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu’nda sunduğu bildirisinin özet versiyonudur.
https://i2.wp.com/arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2018/06/anadolu-cumhuriyeti-safsatasi-turkiye.jpg?fit=650%2C370&ssl=1370650Emine Ebruhttps://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.pngEmine Ebru2018-06-07 11:59:092018-06-07 12:10:14Türk İş Dünyasındaki Değerler Sisteminin Anadolu İrfânı Işığında Yeniden Tesisi
20. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden biri olan Osman Kemâlî (ö. 1954) Aşk Sızıntıları adlı divânı ile bugün de kalplere tesir eden âriflerdendir. Gerek hayatı gerekte şiirleri ile etkileyici bir şahsiyettir. Osman Kemâlî 1862’de Erzurum’da doğmuş, bir buçuk yaşında iken çiçek hastalığından gözlerini kaybetmiştir. Bu kaybediş ona engel olmamış, içindeki aşk ile hâfız olmuş, Fuzûlî ve Hâfız-ı Şirâzî’nin divanlarını ve Mevlânâ’nın Mesnevî’sini hıfz etmiş, bir yandan da medrese eğitimini tamamlamıştır. Fakat bu öğrenme aşkı ona yetmemiş, ne aradığını bilmeden hep aramış durmuş ve bu arayışı O’nu sevgilisine kavuşturmuştur.
Kemâlî Allah’a varmak için aşk yolunu seçmiş âriflerdendir. Divânı incelendiğinde bu aşkın küçük yaşından beri onun içinde olduğu görülür. İçindeki bu aşk zaman içinde tomurcuklanmış, serpilmiş ve meyvelerini vermiştir. Yani hayatının çeşitli aşamalarında bu aşk olgunlaşmış ve böylece birlik denizine erişmiştir. Bu denize ulaşmasını sağlayan iki önemli rehberi vardır. Kemâlî Efendi on sekiz yaşlarında iken, yani medrese eğitimini tamamlamış fakat içindeki susuzluk dinmemiş iken, Kolağası Ali Rıza Efendi adlı bir ârif ile karşılaşmış ve onun sohbetlerine devam etmiştir. Bu ârif zat ile, aşkı Allah aşkına dönüşmüştür. Bu aşk derdi ile sarhoş olmuş ve bu sarhoşluk ile yirmi sekiz yaşında iken uzun süren bir yolculuğa çıkmıştır. Kemâlî Efendi tıpkı bir hikâye kahramanı gibi bir elinde asâ, bir elinde keşkül ile tek başına ve yaya olarak Erzurum’dan sonra, Diyarbakır, Musul, Bağdat, Necef ve Kerbelâ’ya gitmiştir. Bu seyahatleri zor ve meşakkatli geçmiştir. Düşünün ki, a’mâ bir adam elinde asâ ile çöllerde tek başına yol almış, içindeki kor ateş ile köy köy, kasaba kasaba gezmiş. Kimi zaman bir arkadaşı ona eşlik etmiş, kimi zamanda tek başına yol almış. Kendi hayatını anlattığı şiirinde bu seyahatlerin nice belâlara yol açtığını anlatır. Ancak onun hâli, gül kokusu ile sarhoş olmuş, dikenli yollardan geçerken ayaklarının acısını hissetmeyen âşıkların hâli gibidir.
Bu seyahatlerden sonra 1901 yılında İstanbul’a gelmiş ve çeşitli işler yapmıştır. Yaklaşık 1905 yılında deryaya ulaşmak isteyen çoşkun Kemâlî, nihayet kendisini vahdet deryasına ulaştıracak ârif ile karşılaşmıştır. Bir vesile ile Kemalî’nin on dokuz yıl önce gördüğü bir rüyâ aynen tezâhür etmiş ve Eyüp Nişancı’sındaki dergâhın postnişîni, devrin Melâmî kutbu Abdülkadir Belhî Hazretleri’ne (ö.1923) intisab etmiştir. Bu ikinci rehber, onun kemâle ermesini sağlamıştır. Hz. Belhî’nin vefâtına kadar kendisine on sekiz yıl hizmet etmiştir. Bu sıralarda Meclis-i Meşâyih tarafından Fatih’te bir tekkeye şeyh olması için bir teklif yapılsa da Kemâlî Efendi mürşidine hizmeti tekke şeyhliğine tercih etmiştir. Mürşidine olan aşkı ve hizmeti sonucunda Kemalî canânına kavuşmuştur. Öyle ki kendi mezar taşına yazılı olan dizelerinde hayatını şöyle özetler:
Cismim rûha döndü elhamdülillâh
Her şey fenâ bulur bâkîdir Allah
Hak’dır Muhammed’dir hem Resûlullah
Ben Âl-i abânın kıtmiri idim
Anadolu tasavvuf tarihinin zirve şahsiyetlerinden biri olan Hazret-i Üftâde’nin tevhid anlayışı, özellikle de tevhidi yaşayış şekli, sadece yaşadığı dönemde değil, 21. yüzyılın dünyasında da geçerli ve çağdaş insanın huzur arayışında rehber olacak niteliktedir. Bu anlayışı, oldukça basit ve kolay anlaşılabilir şekilde kaleme aldığı şiirlerinde incelemek mümkündür.
Asıl adı Mehmet Muhyiddin olan, büyük Osmanlı Türk mutasavvıflarından Hz. Üftâde 1490 – 1580 yılları arasında Bursa’da yaşamıştır. On altı yaşında Bursa Ulucâmii’nde müezzinliğe başlamış, çeşitli câmilerde imamlık yapmış ve hitabette bulunmuştur. Halkın ısrarı ve Emîr Sultan Hazretleri’nin keşfî ricâsı üzerine Emir Sultan Câmii hatipliğini kabul etmiş, ömrünün sonuna kadar bu görevi sürdürmüştür. Ulucâmi ve Doğanbey câmilerinde yaptığı hizmete karşılık aldığı ücret yüzünden rüyâsında “mertebenden üftâde” oldun (düştün)” uyarısını almış ve kendisi için “Üftâde” lakabını benimsemiştir.
Eserlerini bu mahlâs ile kaleme almıştır. Şiirlerinin yer aldığı Dîvan adlı eseri, Paul Ballanfat tarafından Le Divan Hazret-i Pir Üftâde adıyla Fransızcaya çevrilmiş, daha sonra bu çeviri The Nightingale in the Garden of Lover adıyla İngilizce’ye de aktarılmıştır. Henüz gençken şiir yazmaya başlayan Hz. Üftâde tefsir, hadis, fıkıh, kelâm ve tasavvuf gibi ilim dallarına da hâkimdir. Kütüphanesinde İmam Gazzâlî, İbn-i Arabî, Sadreddin Konevî gibi büyük zatların eserlerinin bulunduğu bilinmektedir. Tıp bilgisi de olan Hz. Üftâde’nin Vâkıât adlı eserinden anlaşıldığına göre, hastalıkların teşhisinde ve tedavilerinde başarılı sonuçlar elde etmiştir.
Kaynaklarda ağır başlı, her hali ile güven veren, yüzünde devamlı tebessümü olan bir kişi olarak tasvir edilen Üftâde Hazretleri tasavvufî eğitimini, Hacı Bayram-ı Velî Hazretlerinin halifelerinden olan Şeyhi Hızır Dede’den almıştır. Mesnevî’den nakil yapabilecek kadar Farsça’ya da hâkim olan Hz. Üftâde’nin mürşidinin vefâtından sonra İbnü’l Arabî’nin ruhâniyetinden de Üveysî tarik ile yararlanmış olduğu söylenmektedir.
Hz. Üftâde’nin yetiştirdiği öğrencilerin en ünlülerinden biri, dönemin Bursa kadısı olan, Celvetiyye Pîri Azîz Mahmûd Hüdâyî’dir.Halvetiyye; Hızır Dede, Hazreti Üftâde ve öğrencisi Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretleri yolu ile Celvetiyye ismini alarak devam etmiştir.Üftâde Hazretleri, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin şeyhi olması sebebi ile Celvetiyye’nin pîrleri arasında sayılır. Hz. Üftâde, Celvetiyye’nin adını aldığı “celvet”in özünde tevhidi görmektedir. “Celvet” prensibini, hayatı boyunca toplumla iç içe olarak bizzat yaşamıştır. Müezzinlik, imamlık ve irşad hizmetleri de buna vesîle olmuştur.
Halvet, tasavvuf ilmi kapsamında, insanın yaratılmışlardan uzaklaşarak Hak ile yalnız kalması anlamına gelmektedir. Celvet ise “kulun ilâhî sıfatlarla donanmış olarak halvetten çıkması” anlamını taşır. Bazı mutasavvıflar halveti, Hz. Peygamber’in Hira mağarasındaki inzivâ dönemine, celveti ise, peygamberlikle görevlendirildikten sonra halkın arasına karışmasına benzeterek yorumlamaktadırlar. Vâkıât’ında bununla ilgili şu açıklamasına yer verilmiştir: “Hakka vâsıl olan halka inmezse irşada kâdir olmaz, zira, ne kendini görür ne de başkalarını… İnsanları ikinci ve gerçek rüşde erdirme kabiliyeti olan irşad adamının Hakk’a erdikten sonra halka dönmesi gerekir. Hakka erdikten sonra halka inmek terfi ve terakkiye engel değildir.” (V.21)
Hz. Üftâde’nin Dîvan’ında yer alan şiirlerinde sıkça ele alınan tevhid kavramı, kelime anlamı ile birkaç şeyi bir araya getirip birleştirmek anlamına gelmektedir. Tasavvuf literatüründe ise, genellikle kullanıldığı şekli ile Allah’ın birliğine inanmak, tek olduğunu kabul etmek anlamına gelmektedir. Ayrıca yine bu kaynaklarda ele alındığı kapsamı ile Allah’ın varlıktaki birliği olarak özetlenebilir. Bu tevhid anlayışını 20. yüzyıla taşıyan çağdaş Türk mutasavvıfı Kenan Rifâî (ö. 1329/1950) bunu parmakları bir araya toplayarak yapılan, güzeli simgeleyen hareket ile açıklamaktadır. Ona göre güzel anlamına gelen bu hareket, uzun ve kısa parmakların bir arada oluşuyla sağlanmaktadır. “Lâ İlâhe İllallah” zikri de Allah’ı tevhid etmek anlamına gelmektedir. Tasavvufî kaynaklarda organların, hatta kişiyi kişi yapan tüm benliğinin, tüm varlığın Allah’ı zikretmesi, “Lâ İlâhe İllallah” demesi gibi anlamları da vardır. Bu zikirden maksat, hâl olarak da tevhid ehli olabilmek, tevhidi idrak edebilmektir. Hz. Üftâde’nin bu konudaki görüşüne Vâkıât’ta da şu şekilde yer verilmiştir: “…Lâ İlâhe İllâllah kavli, hakikat tevhidinin kapısıdır, onun delilidir. Hakikat tevhidini yaşayan insan, her şeyi kendi ile birlenmiş görür…”
Zikri, tevhide ulaşmanın yollarından biri olarak gören Hz. Üftâde’nin “Zikir” adlı şiirinde bu anlayışı ve zikre verdiği önem gözlemlenebilir. Şiirde zikrin gönüllere parlaklık verdiğinden, Zikir ile Allah’a erilebileceğinden bahsedilmektedir. Fenâ ve bekā kavramlarına da yer verilmiştir. Fenâ yok olmak, bekā ise var olmak anlamına gelir. Üftâde Hazretlerinin bu şiirinde zikir ile fenâdan bekāya ulaşabileceği anlatılmaktadır. Mutasavvıflar bu kavramları kötü davranışlardan uzak, ilimle dolu olmak, gafletten fânî, zikirle bâkî olmak anlamlarında da yorumlamışlardır. Muhyiddin İbn Arabî (ö. 638/1240) de fenâyı kulun varlığını görmekten fânî olması, bekâyı da bütün hükümlerde Allah’ı müşahede etmesi olarak yorumlamıştır.
Hz. Üftâde’nin şiirleri incelendiğinde tevhid anlayışını şathiyeden uzak, büyük bir edep hâli ile, zühd ve takvânın ön planda olduğu bir yapı içerisinde işlediği görülebilir. Vahdet-i vücud, mârifet ve hakikat ile ilgili konular da eserlerinde şeriatın hudutlarını zorlamayacak şekilde zuhur etmiştir. Şiirlerinde bu kavramlardan açıkça bahsetmez, şathiyeden uzak bir şekilde ele alır. Örneğin “Bir Olasın Bir İle” adlı şiiri vahdet-i vücud düşüncesine göndermeler içerir, ancak bunu bu kavramlardan açıkça bahsederek yapmaz, şathiyeden uzak bir şekilde ele alır. Bu bakış açısı ile edebe de büyük önem verdiği anlaşılmaktadır.
Sûfiler edebi bâtın ve zâhir olarak iki bölümde incelemişlerdir. Bâtınî edeb Kenân Rifâî Hazretlerinin açıklaması ile “her yerde ve her şeyde Hakk’ı görme derecesine erişmek” anlamına gelmektedir. Zâhirî edep ise şeriatın emir ve yasaklarını yerine getirmek anlamına gelmektedir. Hz. Üftâde için zâhirî edeb de ön plandadır. “Dost Cemâli” adlı şiiri, tevhid anlayışının zâhirî yansımasına örnek olarak verilebilir. Şiirde Hakk’ın cemâlini isteyenlerin şeriat üzere olması gerektiği açıkça belirtilmiştir. Sırası ile İslâm’ın beş şartı olan kelime-i şehâdet, namaz, oruç, zekât ve hac ibâdetlerinden bahsedilmektedir. Sünnete uymak, zikir ve duâ etmek işlenen diğer kavramlar arasındadır.
Hz. Üftâde’nin şiirlerindeki tevhid anlayışının, celvet anlayışının bir yansıması olduğu görülmektedir. Ayağına kadar gelen pÂdişahlar olmasına rağmen, kendine “üftâde” lakabını veren ve eserlerinde bu mahlâsı kullanan Üftâde Hazretleri’nin tevhid anlayışı, sadece yaşadığı dönemin insanlarına değil, huzuru bulmak için farklı yollar arayan çağdaş insana, huzura giden yolu göstermektedir. Celvet anlayışını ön planda tutan Hz. Üftâde, her zaman halkla beraber olmuş, tevhidi halvette değil, celvette bulmayı önermiştir. Bu anlayış kendini merkeze koyan, benmerkezci ve her geçen gün daha da bireyselleşen, toplumdan ve sosyal hayattan çeşitli sebeplerle uzaklaşan çağdaş insana kendinden “fânî” olmayı, halkta Hak ile “bâkî” olmayı öğütler. Şiirlerinde tevhide ulaşmak için en iyi yollardan birinin zikir olduğu vurgulanır. Zikir; hâl ve kalp ile “Lâ İlâhe İllâllah” diyebilmektir. Bu anlayış başına en ufak kötü bir olay geldiğinde yıkılan, depresyondan çıkamayan, bir türlü mutluluk ve huzuru bulamayan 21. yüzyıl insanına, kötülükteki iyiliği görmeyi, birlikteki güzelliği idrak edebilmeyi öğütler. Şiirlerindeki bu vahdet anlayışı ile, vahdet-i vücud gibi kavramlar da işlenmiş ancak bunlar büyük bir titizlik içinde, büyük bir edep hali içinde aktarılmıştır. Hakikat hakkında ipuçları verirken bile, edep sınırları içinde hareket ederek, edebin önemini vurgular. Kenan Rifâî’nin de söylediği gibi “huzur, huzurda olmak” anlamına gelmektedir, “huzura götüren en güzel vâsıta da edeptir.”
Arzu Eylül Yalçınkaya, Cemâlnur Sargut Sohbetler, (İstanbul: Nefes Yayınevi 2013)
Bedia Dikel, İsmail Hakkı Bursevî Kitab’ül Hitab, (İstanbul: Divan Matbaacılık 1976)
Hasan Kâmil Yılmaz, “Celvetiyye”, Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, (İstanbul: İSAM Yayınları, 2015), s.929-973.
İlhan Yardımcı, Hak âşığı Hazret-i Üftâde, (İstanbul: Sinan Yayınları 1980)
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Kubbealtı Lugatı İnternet Sayfası, http://www.lugatim.com
Mahmud Erol Kılıç, İbnü’l-Arabî, (Ankara: İsam Yayınları 2015)
Mevlüt Özler, “Tevhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:XLI (İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2012), ss. 18-20.
Mustafa Bahadıroğlu, Üftâde Divanı, (İstanbul: Semeerkand Basım Yayın Dağıtım A.Ş. 2011)
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, (İstanbul: Dergâh Yayınları 2014)
Mustafa Özdamar, Mehmed Muhyiddin Üftâde, (İstanbul: Kırkkandil Yayınları 2005)
Nihat Azamat, “Üftâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:XLII (İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2003), s.282-283.
Süleyman Uludağ, “Celvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: VII (İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı 1993), s.273.
Uzaktaki Yakin” Uluslararası Hz. Üftâde Sempozyumu, Bildiriler, 18-20 Nisan 2014
Ali Murathan Dikel’in 1. Uluslararası Tasavvuf Araştırmaları Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu’nda sunduğu bildirisinin özet versiyonudur.
https://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.png00Nefes Arşivhttps://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.pngNefes Arşiv2018-06-07 11:54:042018-06-07 11:54:04“BİR OLASIN BİR İLE, VAR OLASIN VAR İLE”: HZ. ÜFTÂDE ve ŞİİRLERİNDE TEVHİD ANLAYIŞI
Tasavvuf günümüzde düşünce yapısı, hayat tarzı, terbiye biçimi ile dinî hayâtın ve kültürün ayrılmaz bir parçası ve insanların ilgi odağı olmuştur. Tasavvuf, Peygamber ahlâkını örnek alan, Allah ve Peygamber’i sevmekle bütün insanları sevmeyi hedefleyen, insanlara hizmet etmeyi amaçlayan bir yaşam şeklidir. İnsanlar tarafından olumlu görülen duygu, düşünce ve davranışların daha da geliştirilmesi veya beğenilmeyen davranışların düzeltilmesi tasavvufun konusu olmuştur.
Bu davranışları günlük hayâta geçirmek isteyen gerçek mutasavvıf, dünyaya hakkını veren, kendisine verilen her güzelliği hâlinde ve üzerinde gösterip onun şükrünü ödeyen ve aynı zamanda âhirete de aynı değeri verendir. Dünya hayâtı ve âhiret hayatı dengede olunca bize düşen görev de her konuda daha iyisini yapmaya çalışmak olmalıdır. Bu da gayret ile olur. Gayret edip en iyisini yapmaya çalıştıktan sonra, sonuca rızâ göstermek ise şükürdür. Şükretmek de huzur bulmak demektir.
Başımıza gelen olumlu veya olumsuz olsun her hadisenin altında hikmetler vardır.
Hz. Peygamber (s.a.v.) bir hadis-i şerifte şöyle buyurmaktadır. “Müminin durumu ne kadar şaşırtıcıdır. Zira her işi onun için hayırdır. Üstelik bu başkasına değil, sadece mümine has birdurumdur. Onun memnun olacağı bir şey gelse şükreder; bu hayırdır. Hoşlanmadığı bir zarar gelse sabreder; bu da onun için hayır olur.”
Nimetlerin en büyüğü nedir diye hiç düşündünüz mü? Akl-ı selîm kişiler, insan olarak yaratılmanın en büyük nimet olduğunu bilirler. Yüce Allah bize el, ayak, göz, kulak gibi organlar ve akıl vermiştir. Yediğimiz yiyecekler, soluduğumuz hava, bize sunulan bütün tabiat varlıkları hep birer nimettir.
Allah Teâlâ, “Ama kullarım içinde şükreden azdır.” buyurmuştur. O halde
bize küçük bir iyilik yapana teşekkür ediyorsak, bizi mükemmel biçimde yaratan, sağlıklı bir vücut veren, herkese kendine has özellikler bahşeden, esirgeyen, koruyan Allah’a da teşekkür etmemiz gerekmektedir.
Sâmiha Ayverdi nimete şükür ile ilgili şöyle demiştir: “Geçen gün elimden anahtarımı düşürdüm. Şöyle elimle yokladım bulamadım. Onun üzerine eğilerek baktım, biraz ileride, halının püskülleri arasına girmiş; aldım ve Allah’ın iki görücü göz vermiş olmasına şükrettim. İnsanoğlu, kendisine ihsan olunmuş nimetleri ne derece kanıksamış…Sade bunların şükrünü edâ edebilse öyle bahtiyar olacak ki…”
İmam Gazzâlî, İhyâü Ulûmi’d-Dîn adlı eserinde konuyu şöyle açıklar:
İnsan başına gelen her türlü sıkıntı ve darlık karşısında çok sabırsızdır. Allah’ın nimetlerinin hepsini unutur, mahrûmiyetini göz önüne getirir ve bu mahrûmiyeti ile yatıp kalkar. İnsan tabiatı itibârı ile rahata meyleder ve alışır. İçinde yaşadığı nimetler onun için kazanılmış bir hak gibi olur. İnsan o nimete sahip olduktan sonra daha iyisini, daha çoğunu ve daha büyüğünü ister. Bu isteği ve rahatı, onu kendisine bu nimeti veren Allah’a şükretmekten alıkoyar.
İbn Atâ’nın şöyle dediği rivâyet edilmiştir:
Hz. Ayşe’nin (r.a) yanına vardım. Ona “Bize Allah Resûlü Muhammed’den (s.a.v.) gördüğün en ilginç şeyi söyler misin?’’ dedim. Bunun üzerine ağladı ve anlatmaya başladı: “Bir gece kalktı ve çokça su kullanmadan abdest aldı. Sonra namaz kılmaya başladı. Gözyaşları göğsüne akana kadar ağladı. Sonra rükûa gitti, yine ağladı. Secdeye vardı, yine ağladı. Başını secdeden kaldırdı, yine ağladı. Böylece ağladı durdu. Sonunda Bilâl geldi ve namaz vaktini bildirdi. Bunun üzerine ben ‘Ya Resûlullah, Allah senin geçmiş ve gelecek bütün günahlarını bağışladığı halde neden ağlıyorsun?’ dedim. Şöyle cevap verdi: ‘Şükreden bir kul olmayayım mı?’
Şükür nimetin Allah’tan geldiğini bilmek, O’nun nimetine nâil olduğumuz için sevinmek, Allah Teâlâ’nın istediği ve sevdiği şeyi yapmaya çalışmakla olur. Allah’ın nimetlerine şükretmek, öncelikli olarak Allah’ın nimetlerinin bizim üzerimizde olduğunu bilmemizle olur. İkinci olarak, nimet verdiği için sevinmekle olur. Üçüncü olarak ise Allah’ın verdiği nimetlere şükretmek O’nun istediklerini yapmakla olur. Bu yüzden Şiblî şöyle demiştir: “Şükür nimeti değil, nimet vereni görmektir.” Bu aynı zamanda tevhid bilgisidir, nimeti başkasından bilmek ise bir tür şirktir. Şükrün hâl düzeyinde nimeti ve nimete kavuşmayı önemsemeyip bizzat nimet sahibinden dolayı sevinmek gerekir. Bu durumda şükrün amacı, nimetin kendisi değil onu veren olduğundan kul elindeki varlığı, Allah’ın rızâsı uğruna ve O’nun istediği şekilde harcar. Bu hâlin işareti, dünyanın sırf âhiretin tarlası olduğu için sevilmesidir.
Amel yönünden şükrün kalp, dil ve organlarla ilgisi vardır. Kalbin şükrü bütün yaratılmışlar için iyilik düşünmek, dilin şükrü Allah’a minnettarlığını ifade etmek, organların şükrü Allah’ın verdiği nimetleri O’na itaat sayılacak şekilde kullanmaktır. Kuşeyrî’nin de açıkladığı gibi, gözün şükrü başkalarında görülen kusuru örtmekle, kulağın şükrü duyulan kusurları ifşâ etmemekle olur.
Sonuç olarak insan hayatta maddî ve mânevî birçok sıkıntı ile karşılaşır.Yapan ve yaptıran Allah olduğuna göre, bize düşen tefekkür etmektir. Her hâdisenin hikmetini kavrayabilmek için düşünmek gerekir. İnsanların her an şükür hâlinde olmaları gerekmektedir.
Bize şahdamarımızdan daha yakın olan Yüce Allah’a bütün uzuvlarımız ve hislerimizle şükretmek, Allah’ın bizden râzı olduğu şekilde yaşamaya çalışmak gerekir.
İnsan kendine has bütün özelliklerinin, Allah tarafından kendisine ihsan edilmiş nimetler olduğunu idrak etmeli ve bu idrak ile zevk içinde yaşamalıdır. Şükreden insanın faydası kendinedir.
Yüce Allah’ın güzel isimlerinden biri olan “eş-Şekûr”, kendisinin rızâsı için amel edenlerin çabasını zâyi etmeyen, bilakis kat kat karşılığını veren demektir. Allah, kullarını şükür etmelerinden dolayı mükâfatlandırır. Bize düşen verilen nimetleri edep dâhilinde kullanmak, verilmeyenlerden dolayı sabır göstermek, nimetleri kullanırken sahibini unutmamak, râzı olmaktır.
KAYNAKÇA
Ayverdi, Sâmiha; Erol Safiye; Araz Nezihe; Huri Sofi, Kenan Rifâi ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık, İstanbul: Hülbe Basım ve Yayın A.Ş. 1983.
Gülhane Parkı’nın karşısındaki tramvay durağının hemen arkasında Sirkeci’ye kıvrılan köşede, her gün önünden onbinlerce insanın gelip geçtiği -ama belki de hiç farkında olmadığı- kırmızı tuğlaların arkasında medfûn bir gizli hazine: Ünsî Hasan Hazretleri.
1645 yılında Kastamonu’nun Taşköprü ilçesinde doğan Ünsî Hasan Efendi; ilk öğrenimini memleketi Kastamonu’da yaptı. Daha sonra İstanbul’a gelerek medrese öğrenimi gördü ve yirmi yaşında müderris oldu. Genç müderris, 1665’li yıllarda Ayasofya Camii’nde Beyzavî Tefsiri ile Mesnevî-i Şerîf okutmaya, meclisine gelenlerin soruların cevaplayıp müşkillerini halletmeye başladı.
Ünsî Hasan Efendi, tasavvufa intisabından önce zühd ve takvâ sahibi, ilmiyle âmil ve medrese tahsili ile meşgul olan bir şahsiyetti. Babasının bir Bayramî olması münasebetiyle sûfîyane hayata yabancı değilse de, böyle bir yaşantının içinde de değildi.
Bir arkadaşı vasıtasıyla Üsküdar’daki Eski Vâlide Tekkesi’nde Karabâş-ı Velî Hazretleri’yle tanışan Ünsî Hasan Efendi, intisabından sonra çetin bir mücâhedeye girdi. Onun bu mücâhede azmi hakkında şeyhi Karabâş-ı Velî’nin, “Otuz iki bin âdem elime yapışıp bey’at etmişdir ve altı yüz seksen beş halifem vardır, içlerinde Ünsî Hasan Efendi gibi ârif-i billâh, sâhib-i sır ve vâkıfü’l-hakâyık bir başkası yoktur.” dediği rivayet edilmiştir.
Hasan Ünsî Efendi, mânevî mertebelerden tevhîd-i zâta gelip Hû esmâsını sürmeye başlayınca şeyhi Karabâş-ı Velî tarafından siyah tâc-ı şerif giydirilerek, kendisine kisvenin ta’zim, tekrîm ve hıfzında aşırı özen göstermesi tembih edildi. Ünsî, kendisine bu makamın telkin edilmesinden kısa bir süre sonra da hilâfete mazhar oldu (1664).
Aydınoğlu Tekkesi’ne nakledilinceye kadar evlenmemiş olan Hasan Ünsî, daha sonra dostlarının ısrarı ile saliha bir hanım ile evlendirildi. Ünsî’nin bu eşinden Fâtıma isminde bir kız çocuğu oldu. Ancak Fâtıma büyüyüp bulûğa erdikten sonra babasını terk ederek Tophane’de Firûz Ağa Hamamı’nda dellâke oldu ve ömrünü bu meslekte geçirdi. Ünsî Hazretleri cemâl yönü ağır basan bir şeyh olmakla birlikte, kızının zâviyeyi terk etmesinden pek mahzûn oldu ve bundan sonra celâl üzere yaşadı.
Seksen bir yıl gibi uzun bir ömür sürmüş olan Hasan Ünsî, 10 Safer 1136/1723 Pazartesi akşamı saat 6:00’da dünyasını değiştirdi. Gülhane Parkı’nın karşısında Aydınoğlu Tekkesi adıyla bilinen üzeri kurşun kaplı kârgir taş türbede medfûndur.
Hasan Ünsî, aynı zamanda kendi vefatına tarih düşüren veya konuşmalarında vefat tarihini ima eden ender sûfîlerden birisidir. Vefatına düşürdüğü tarihlerden birisi şudur:
“Bildi ömri târihin oldı Hasan gamdan esen
Bih ni’am dâr muttakîn-i evc zihî cay-ı hasen.” (1136/1723)
Ünsî, bir rubâîsinde de yaşını bildirmiş ve hangi yılda vefat edeceğini lâfzen beyan etmiştir:
“Bin yüz otuz altı senesi vifâk
Erişdim seksen bire bi’l-ittifâk
Çün ömür bunda tamâm oldu hemân
Hicret etdim dosta bundan bi’r-rifâk.”
Devrinde İstanbul şeyhlerinin en saygınlarından olan Hasan Ünsî, zühd ve takvâ ehli bir sûfîdir. Münzevî yaşamayı seven, duâsı makbul hâl sahibi kişilerdendi. Aydınoğlu Tekkesi’ne geçtikten sonra kırk bir sene içinde sadece üç kez dışarıya çıkmıştı.
İslâmiyet’in emirlerine uymakta çok titiz davranan Ünsî Hazretleri, sevdikleriyle sohbet ederken ezan okunsa hemen; “Önce namazı kılalım, sonra sohbetimize devâm ederiz.” derdi. İkindinin ve yatsının sünnetlerini terk ettirmez; öğle ve yatsının son sünnetlerinin de dörder rek’ât kılınmasını tembih ederdi. Teheccüdü asla terk etmez, talebelerinden biri kalkmasa onu îkâz ederdi. Nefsiyle mücâdelede önde giden talebelerini kıymetli tutardı.
Ömrünü sürekli riyâzet ve mücâhede ile geçiren Ünsî, kendi ifadesiyle, “altmış sene ayaklarını uzatıp yatmamış”, geceleri kâim, gündüzleri sâim bir kâmildir. Dervişlerine, “Ben riyâzet ve mücâhede üzere ömür geçirdim, nice günler aç kaldım ve yirmi yaşımdan beri bir yanım üzere yatmadım ve ayaklarımı uzatmadım, bunlardan maada nice meşakkat ve mihnetler çektim ki, söylesem inanılmaya.” derdi.” Gerek sülûkunda ve gerekse sülûkundan sonra aç ve susuz çok büyük emekler çektiğini anlatmaktadır.
Mâneviyat yolunda büyük bir mücâhede potasından geçen ve nefsini güzel ahlâk ile bezeyen Ünsî’nin kapısı, sadece gönül hastalarına değil, beden hastalarına da açıktı. Öyle ki, nefesi hastalara şifâ ve bakışları sulûk ehline kimya idi. Dile getirdiği husus sûrete bürünür, ağzından çıkan her söz vücûda gelir; tasarruf ehli, sûri ve mânevî keşif sahibi bir kâmildi.
Sohbetlerini şeriat makamı üzere yapar, ahadiyyet ve vahdet-i vücûd sırlarını dile getirmez, sadece îmâ ile yetinirdi. Meclisinde tevhîd sırlarıyla ilgili olarak kimseye bir söz söyletmezlerdi. Başına Halvetî-Şa’bânî erkânı üzere siyah tâc sarınır, üzerinden de beyaz risâle sarkıtırdı. Eski, fakat temiz bir elbise ve ayağında eski bir pabuçla dolaşırdı. Gösterişli ve kıymetli nesnelere itibar etmezdi. Dervişlerine alaca kaftan, süslü ve pahalı giyecek giymemelerini tavsiye ederdi. Ancak giyen olursa her hangi bir şey söylemezdi. Sırtına geçirdiği elbiseyi parça parça oluncaya dek çıkarmazdı. Bir elbisesini kırk beş sene giydiği bilinmektedir. Onu da, ısıtmadığı için çıkarmak zorunda kalmıştır.
Hasan Ünsî, genellikle seccâde üzerine, nâdiren de minder üzerine oturur ve yastığa dayanmazdı. Sürekli abdestli dolaşır, her abdest aldığında ayaklarını yıkar, mest giyip üzerine mesh etmezdi. Ömründe soyunup yatmamış, gece veya gündüz kimse uyurken görmemiştir. Vakitli vakitsiz yanına ne zaman gidilse, “Hû ” diyene kapısını açardı.
Hasan Ünsî irşâd ile görevlendirilip İstanbul’a gönderildikten sonra, 1664’ten 1683 senesine kadar yani on dokuz seneden fazla Acem Ağa Camii’nde oturmuş, bu tarihten sonra da Saçlı Emir veya Aydınoğlu Tekkesi diye anılan tekkede bulunmuştur.
Tarihî seyri içinde çok önemli bir konuma sahip olan Aydınoğlu Tekkesi, 1509 yılında Tebriz’li Muhyiddîn Mehmet Efendi tarafından yaptırılmıştır. Evveliyatında Halvetî tekkesi olan mekân, bir dönem Kadirî, Hasan Ünsî’nin nakliyle Şa’bânî, daha sonra Cerrâhî, en nihayet de Enverî Tekkesi olarak görev îfâ etmiştir. Tekkenin son şeyhi olan İzzî Efendi’nin postta olduğu sıralar tekke ve zâviyeler ilgâ edilince, Aydınoğlu Tekkesi de kapanmıştır. Tekke hakkında İslâm Ansiklopedisi’nin “Aydınoğlu Dergâhı ve Mescidi” maddesinde Baha Tanman tarafında detaylı bilgi verilmektedir.
Şeyh Hasan Ünsî’nin bilinen dört eseri bulunmaktadır:
Dîvân:
Şiirlerinde “Ünsî” mahlâsını kullanan Hasan Ünsî’nin bizzat telif ettiği tek eseri Dîvân’ıdır. Divan’da hece ve aruzla yazılmış dört yüzden fazla şiiri bulunmaktadır. Ömrünün son günlerinde dervişi İbrahim Hâs’a, dağınık haldeki şiirlerinin, vefatından sonra yazılış sırasına göre tertibini vasiyet etmiştir. Dîvân’ın bilinen iki nüshası bulunmaktadır. Bu eser, “Ünsî Hasan Şa’bânî – Dîvân-ı İlâhiyat” adıyla yayınlanmıştır.
Kelâm-ı Azîz:
Bu eser Ünsî’nin sohbetleri sırasında tutulan notlardan meydana gelmiştir. Eserin başında İbrahim Hâs tarafından kaleme alınmış olan Karabâş-ı Velî ve Ünsî’nin biyografileri bulunmaktadır. Bazı sohbetlerden Ünsî’nin erkânı ile ilgili bilgiler de elde edilmektedir.
Sırr-ı Ahadiyyet:
Kaynaklarda Ünsî’nin Sırr-ı Ahadiyyet isimli bir eserinden söz edilmektedir. Arapça olan bu risâlede ahadiyyet, vâhidiyyet ve yaradılış sırrı açıklanmaktadır.
Etvâr-ı Seb’a:
Bu risale de tıpkı Sırr-ı Ahadiyyet’teki gibi Hasan Ünsî’nin bir sohbetinden Arapça olarak derlenmiştir, nefsin yedi tavrı ele alınmaktadır.
Halvetî–Şa’bânî yolunun zirve şahsiyetlerinden Pîr-i Sânî Karabâş-ı Velî’nin terbiyesinde yetişmiş olan Ünsî Hasan Efendi, aynı yolun müstesna, ancak bir o kadar da meknuz bir mürşididir. Gayretini tasavvufî eserden çok insan yetiştirmeye teksîf eden hazret, yerini halifesi İbrahim Hâs’a bırakarak Hakk’a yürümüştür. Himmetleri üzerimizde hâzır olsun.
Kaynakça
Cemal Kurnaz ve Mustafa Tatcı, Şeyh Hasan Ünsî (ö.1136/1723), www.tasavvufdergisi.net
(10 Aralık 2016).
İbrahim Hâs, İnsan-ı Kâmil Sözleri, Haz. Mustafa Tatcı ve İbrahim Özay, H Yayınları, 2004, İstanbul.
İbrahim Hâs, Tasavvufî Mektuplar, Haz. Mustafa Tatcı, H Yayınları, 2005, İstanbul.
İbrahim Hâs, Tasavvufî Konuşmalar (Risâle-i Mükâleme-i Hâs), Haz. Mustafa Tatcı, H Yayınları, 2016, İstanbul.
İbrahim Hâs Şa’bânî, Hasan Ünsî Halvetî ve Menâkıbnamesi, Haz. Mustafa Tatcı, H Yayınları, s. 89, 2016, İstanbul.
M. Baha Tanman, Aydınoğlu Tekkesi, DİA, C: 4, s. 238-239, 1991, İstanbul.
Muhammed Bâkır Köse, www.dünyabizim.com (Erişim Tarihi 16 Ocak 2017).
Ünsî Hasan Şa’bânî, Dîvân-ı İlâhiyat, Haz. Mustafa Tatcı, Sahhaflar Kitap Sarayı, 2004, İstanbul.
Ünsî Efendi Hazretleri, www.evliyalarımız.com (10 Aralık 2016).
Ünsî Hasan Şa’bânî, Kelâm-ı Azîz (Bir Erenin Söyledikleri), Der. İbrahim Hâs, Çev. ve Sad. Mustafa Tatcı ve Cemal Kurnaz, Sûfî Yayınları, 2011, İstanbul.
Ercan Tanrıtanır’ın 1. Uluslararası Tasavvuf Araştırmaları Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu’nda sunduğu bildirisinin özet versiyonudur.
https://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.png00Nefes Arşivhttps://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.pngNefes Arşiv2018-06-07 11:49:442018-06-20 18:40:42GÜLHANE’DE BİR GİZLİ HAZİNE: ÜNSÎ HASAN ŞA’BÂNÎ
Dış dünya (âlem, fiziksel gerçeklik) ve onun temel yapı taşları olan mekân ve zaman gibi kavramların mâhiyeti, bilen insanın zihninden bağımsız nesnel bir varlığa sahip olup olmadığı binlerce yıldır düşünürlerin tartışma konusudur. Fiziksel gerçekliğin tahkik edilmesinde genel olarak üç farklı yöntem kullanıldığını söyleyebiliriz: Deneysel (ampirik) araştırma, akıl yürütme (mantık kullanma) ve ruhânî (mânevî) tecrübelere dayanan sezgisel bilgi edinme. Dünyayı deneysel yöntemlerle araştırma ve temel işleyiş kurallarını belirleme vazifesini tarihsel olarak fizik bilimi üstlenmiştir. Akıl yürütme yöntemini felsefe, sezgisel yöntemi ise çeşitli mânevî-mistik okulların mensupları, İslâm’da ise sûfîler kullanmışlar. Son dönemlerde Hinduizm, Taoizm, Zen Budizm gibi Uzak Doğu düşünce okullarının genel öğretilerinin Batı dünyasının entelektüel çevrelerinde popülerleşmesi birçok bilim adamını bu öğretilerin yazılı metinlerini farklı açılardan incelemeye yönlendirmiş oldu ki, bu tür çalışmaların sonucunda eski zaman düşünürlerinin binlerce yıl önce ileri sürdüğü görüşlerle modern bilimin güncellenmiş en son fiziksel realite tanımı arasında hayret verici benzerlikler olduğu ortaya çıkarıldı.
Zaman ve mekân aslında nesnelerin ve olayların düzenliliği ile onların eşzamanlılığı ve ardışıklığı ile ilişkili kavramlardır; tanımlanmaları Antik Yunan döneminde başlamış, Platon ve Aristo’nun eserlerinde ise zirve bulmuştur. Tarih boyunca felsefe ve fizik ilminin bu alanda ürettiği tüm teorileri iki temel kategoride toplayabiliriz: a) Zaman ve mekânı maddeden bağımsız, mutlak olarak kabul edenler ve b) zaman ve mekânı maddî cisimlerin ve proseslerin varoluş şekli olarak kabul edenler, onların fiziksel gerçekliklerinin olmadığını iddia edenler. Her iki gruba ait olan teoriler hem felsefe hem fizik açısından son yıllarda çeşitli monografilerde çok defa ayrıntılı olarak tahlil edilmiş, bu konseptlerin birinin diğerinden üstün olmadığı ve her ikisinin de yetersiz olduğu sonucuna varılmıştır. Lâkin, ta Antikçağ’da ortaya atılmış ve bilimin bu kadar gelişmesine rağmen hâlâ cevaplanamamış sorular vardır: Zaman ve mekân hareketten bağımsız olarak var mı? Zamanın akış hızı sâbit mi değişken mi? Her an sadece şimdiyi –ânı- yaşadığımıza göre geçmiş ve gelecek var mı, varsa nerede? Zaman tek boyutlu mu çok boyutlu mu? Zaman sürekli mi (sınırsız bölünebilir mi), yoksa ayrık mı? Evren kaç boyutludur ve onda hangi geometri geçerlidir? Modern Fiziğin Genel Görelilik, Kuantum Mekaniği, Süpersicim ve Holografik evren gibi meşhur teorilerinin yanısıra, akademik çevrelerce çok bilinmeyen son dönem Rus teorik fizikçilerinden N. A. Kozyrev’in “Zaman Teorisi”,G. İ. Şipov ve A. E. Akimov’un “Fiziksel Vakum Teorisi” de dahilgünümüzde vardığı son noktada zaman, mekân, kütle ve determinizm gibi tüm temel klasik fizik kavramları anlamlarını kaybetmiş ve yerini gerçekliğin dinamik, ayrıştırılamayan, birbirine bağlı vebölünemeyenbirliğine vermiştir.
Bu bakış açısının karşılığı İslâm tasavvufunda Şeyh-i Ekber Muhyiddîn İbn Arabî’nin Vahdet-i Vücut düşüncesidir. Onun geliştirdiği kozmoloji ve zaman nazariyesi modern fizik ilminin zaman-mekânın bileşik olması, onların sadece bir hologram olabilme ihtimali, mekânın çok boyutluluğu gibi hipotezleri ile ciddi anlamda örtüşmektedir. Bilindiği üzere, sûfîler âlemi ve insanı anlamak için rasyonel aklı yetersiz görmüşler ve hakiki bilgiye –mârifete ulaştıracak idrak aracı olarak keşfî bilginin kaynağı olan kalbi kabul etmişler. Muhyiddîn İbn Arabî keşfî yöntemle ulaştığı bilgilere dayanarak zamanı, genel olarak, “mümkün dünyaya ve bütün âleme nispeten var olmayan hayâlî bir sıfat“ olarak tanımlamış, buna rağmen “sultan“ olarak nitelemiş ve onun bilgisini elde etmeyi en yüksek ilimlerden saymıştır.
İbn Arabî varlığın 4 temel unsuru olarak cevherü’l-süvar (öz, cevher), araz (cevherin sûreti), zaman ve mekânı gösterir. Ona göre, Allah dünyayı zamanın dışında yaratmıştır, ancak zaman dünyanın bir parçasıdır. Dünyadan önce sadece Allah vardı ve O’ndan gayrı hiçbir şey yoktu, zaman da yoktu, bu yüzden zamansal öncelik ve sonralık soruları burada geçersizdir. İbn Arabî zamanın Nefs-i Küllî’nin iki kuvvetinden oluştuğunu ve tabii zaman ve fevk-i tabii zaman olarak ikiye ayrıldığını söyler: İlki tabiatın altındadır, gök cisimlerinin hareketi ile ilişkilidir, ikincisi ise tabiatın ötesinde olan mânevî hallerin değişmesi şeklinde ortaya çıkar ve onun başlangıcı maddî dünyaya göre daha öncedir.
İbn Arabî’ye göre, sene (360 gün), ay (28 gün), hafta (7 gün) ve günden (24 saat) oluşan dört zaman dairesi dünya yaratıldığında Allah tarafından ayarlanan aslî zaman birimleridir. Gözlemlenen (takvimi) kamerî ayla ve yılla aradaki farklar, Ay’ın, Dünya’nın, Güneş’in ve diğer gezegenlerin çeşitli devirsel hareketlerinin ve çekim kuvvetlerinin birbirine etkisinden ortaya çıkmıştır. “Dünyadaki her şey İlâhî Sıfatlara dayanmak zorundadır” diyen İbn Arabî yaratılışın temel zaman dairesi olarak kaynağı Allah’ın 7 sıfatı olan haftayı gösterir. Haftanın günleri birbirinden farklıdır ve her güne bir İlâhî Sıfat hükmetmektedir. İlâhî hafta Pazar günü Semi sıfatı ile başlar, Pazartesi Hayat (Hay), Salı Basar, Çarşamba İrâde, Perşembe Kudret, Cuma İlim, Cumartesi ise Kelâm sıfatının hükmü altındadır ve adı “yevmü’l-ebed”dir. İbn Arabî yaratıcı haftayı bileşik olan zaman-mekânın temel birimi olarak kabul eder ve dünyanın altı ilâhî günde her an yeniden yaratıldığını ve sadece Cumartesi gününde sergilendiğini söyler. Her yaratılış haftasında sadece bir zaman-mekân noktası yaratılmaktadır, bu dünya resmi sonra insanın hayâline (berzahına) verilir, hayâlimiz birbirini tâkip eden resimleri kıyaslayarak her günü (anları) tertip eder ve hayâl bu değişimi (hareketi) zaman ve mekânda algılar. Ona göre, müşâhede ettiğimiz günlerin düzeni ile onların semâdaki asıl akışı aynı şey değildir, bizim günümüz Zodyak feleğinin dünya etrafındaki tam bir devri ile tanımlanır ve aslında İlâhî günlerin komplike bir şekilde sıralanmış toplamından oluşmuştur. Bu çok önemli bir husustur ve modern bilimde hiçbir karşılığı yoktur. İbn Arabî düşüncesinde tüm feleklerin tam bir devrine gün denilmektedir ki, bununla o feleğin dünyadaki mevcûdatı etkilediği zaman dilimi kast edilir. O zaman çok sayda farklı günler vardır, en uzun gün gündüzü ve gecesi olmayan ve hiçbir zaman tekrar edilmeyen, sonsuz Dehr’dir. En küçük gün ise zamanın bölünmez en küçük süreci olan yevmü’l-ferd veya yevmü’l-şe’ndir ve o her anda (her lâhzada) bir dünyevî küresel güne eşittir. Her yevmü’l- şe’nde Allah dünyayı belli değişiklerle yeni bir sûrette tekrar yaratmaktadır (tecdid-i halk ilkesi) ve dünyadaki mevcûdatın varlığının gözlemlediğimiz sürekliliği aslında bir illüzyondur. İbn Arabî’ye göre, en küçük ferdî gün aynı zamanda Nefes günüdür, bütün evren Hakk’ın kelimeleri olarak Nefes-i Rahmânî tarafından tıpkı kelimelerin harflerden terkip edilmesi gibi tesis edilmiştir. Bu görüş tüm fiziksel âlemin hipotetik sicimlerin yarattığı titreşimlerden oluştuğunu öngören Sicim Teorisi ile ciddi benzerlikler sergilemektedir.
Enteresandır ki, Gelenekselci Okul’un kurucularından Rene Guenon da Veda öğretisine göre, mevcûdatı oluşturan 4 temel unsurun tek bir ana maddeden – Akaşa’dan (Etherden) türemiş olduğunu söyler. Akaşa tüm uzayı muhit olarak doldurmuştur ve temel niteliği sesle ilgili olmasıdır. Zamanın ölçülebilir hâle gelmesi için mekânla bir nevi kombine edilmesi gerekir ve bunun sonucu da harekettir. Hareket zamanın uzaysal ifadesidir diyebiliriz, duyular arasında ise bize zaman sezgisini veren özellikle işitmedir. Seslerin başlangıcı ve sonu var, süresi var, ama elle tutulup gözle görülen bir varlıkları yoktur. O zaman, sesler için mekânsal varlığı olmayıp sadece zamansal varlığı olan nesneler diyebiliriz. Einstein’in izâfiyet teorilerine göre, ışık hızıyla hareket eden nesneler için zaman akmaz, durağan olur, bu da ışığın zamansal varlığının olmadığı, sadece mekânsal varlığının olduğu anlamına gelir. Fiziksel cisimlerin hem mekânsal hem zamansal varlıkları vardır. Rüyalar, düşünceler ise zaman ve mekân ötesi nesneler gibi algılanabilir.
Bu alandaki araştırmalar İbn Arabî’nin geliştirdiği Varlık âlemi modelinin son dönem fizik teorilerinin ortaya attığı iddiaların neredeyse tamamını desteklediğini gösterir. Âlemin sadece duyularla ve salt rasyonel mantığa dayanan akılla algılanması sonucunda üretilen sayısız fizik ve felsefe teorilerinin karmaşasına karşılık keşfi bilgi net ve sistemli bir dünya görüşü sunuyor. Demek ki, çeşitli bilgi araçlarından alınan bilgiler onların doğru hiyerarşisi dikkate alınırsa birbiri ile çelişki oluşturmaz. Âlemi doğru anlamak için onların tümüne ihtiyacımız bulunmaktadır.
KAYNAKLAR
G. J. Whitrow. The Natural Philosophy of Time. Ruscaya çeviri, URSS Yayınevi, Moskova, 2003.
Lyublinsakaya L. N., Lepilin, C. V. Disiplinlerarası Araştırma Bağlamında Zamanla İlgili Felsefi Sorunlar. Progres-Tradisiya Yayınevi, Moskova, 2002.
F.,Çapra, Fiziğin Tao’su. Çev. Kaan H. Ökten. Arıtan Yayınevi, İstanbul, 1991.
Michio Kaku. Hyperspace: A Scientific Odyssey Through Parallel Universes, Time Warps, and the 10th Dimension. ODTÜ Geliştirme Vakfı.
M. E. Kılıç, Şeyh-i Ekber. Sufi Kitap, İstanbul, 2010,s. 233-235
Muhammed Hacı Yusuf, İbn Arabî, Zaman ve Kozmoloji. Nefes Yayınevi, İstanbul, 2013.s. 95- 107, 110- 115, 117- 120, 125-138, 153-164, 169-171, 237-241.
M. E. Kılıç.İbnü’l Arabî. Diyanet İslam Ansiklopedisi, DİA: 1999, cilt: 20, s. 506
Muhyiddin İbn Arabî. Fütuhat-ı Mekkiye. Çev: Ekrem Demirli. Litera Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Rene Guenon. Kadim Bilimler ve Bazı Modern Yanılgılar. İnsan Yayınları, İstanbul, 2003, s. 90-96.
Saadet Mammadova’nın 1. Uluslararası Tasavvuf Araştırmaları Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu’nda sunduğu bildirisinin özet versiyonudur.
https://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.png00Nefes Arşivhttps://arsiv.nefesyayinevi.com/wp-content/uploads/2022/04/Nefes-Arsi_Logo-300x119.pngNefes Arşiv2018-06-07 11:42:532018-06-07 11:42:53MODERN FİZİKTE VE İBN ARABÎ DÜŞÜNCESİNDE FİZİKSEL GERÇEKLİK, ZAMAN VE MEKÂN KAVRAMLARININ KARŞILAŞTIRILMASI
